Ο ακαδημαϊκός της πολιτικής

Τα «Μαθήματα Συνταγματικού Δικαίου» συμπυκνώνουν μια διαδρομή σαράντα ετών του Ευάγγελου Βενιζέλου

«Ημουν νέος και ενθουσιώδης», γράφει ο Ευάγγελος Βενιζέλος στην εισαγωγή της νέας, αναθεωρημένης έκδοσης (2021) του ακαδημαϊκού βιβλίου του με τίτλο «Μαθήματα Συνταγματικού Δικαίου» (εκδόσεις Σάκκουλα). Αναφέρεται στο 1991, όταν το βιβλίο κυκλοφόρησε για πρώτη φορά. Τότε ήταν μόλις 34 ετών. Είχε ήδη 10 χρόνια διδακτικής εμπειρίας στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης (ΑΠΘ) και είχε γίνει γνωστός για την υπεράσπιση του Ανδρέα Παπανδρέου απέναντι στις κατηγορίες που τον οδήγησαν στο Ειδικό Δικαστήριο. Βασικό πρόσωπο του νομικού «στρατηγείου» του ιδρυτή του ΠΑΣΟΚ, είχε καθημερινή παρουσία στα τηλεοπτικά δίκτυα.

Τα επόμενα 30 χρόνια θα εξελίσσονταν απρόβλεπτα. Τις δεκαετίες του ’90 και του 2000 ο κ. Βενιζέλος απολάμβανε αστρονομικά ποσοστά δημοτικότητας. Από τότε όμως που επέβαλε το τέλος ακινήτων (μετέπειτα ΕΝΦΙΑ), το οποίο ζήτησε η τρόικα (2011) προκειμένου να συγχρονιστεί η Ελλάδα με τα ισχύοντα στα υπόλοιπα κράτημέλη της Ε.Ε. και να συμφωνηθεί το δεύτερο πρόγραμμα διάσωσης, η σχέση του με την κοινή γνώμη άρχισε να κλονίζεται.

Μέχρι τότε δεν είχε δυσαρεστήσει τους ψηφοφόρους. Οι επικριτές του λένε ότι έως το 2011 συχνά επέλεγε τη ρητορική αμφισημία. Για παράδειγμα, στο θέμα της αναγραφής του θρησκεύματος στις ταυτότητες, το 2000, ήθελε να υπάρξει νόμος και όχι απλώς μια απόφαση της Αρχής Προστασίας Προσωπικών Δεδομένων. Πάντως, στην προεκλογική περίοδο του 2009, όταν γινόταν συζήτηση για το «λεφτά υπάρχουν», ο Ευ. Βενιζέλος ζητούσε να σεβαστούν όλοι το «εθνικό καθήκον αλήθειας». Στην αρχή της κρίσης χρέους, αν είχε ακολουθήσει την παραδοσιακή συνταγή, αν δεν είχε αναλάβει το υπουργείο Οικονομικών όταν του το πρότεινε ο Γιώργος Παπανδρέου τον Ιούνιο του 2011 και αν είχε δεσμευτεί ότι θα σκίσει τα μνημόνια όταν θα γινόταν πρόεδρος του ΠΑΣΟΚ, μάλλον θα είχε εκλεγεί πρωθυπουργός. Μέχρι τότε, όμως, είναι αμφίβολο αν η χώρα θα είχε αντέξει το ασήκωτο βάρος της πρώτης περιόδου της κρίσης.

Κάποιοι λένε ότι αποδέχθηκε το υπουργείο Οικονομικών γιατί υπερτίμησε τις δυνάμεις του. Πίστευε ότι θα άλλαζε το κλίμα στην Ευρώπη. Ενα βράδυ έδιωξε την τρόικα από το γραφείο του κακήν κακώς, αρνούμενος νέες περικοπές δίχως νέο πρόγραμμα, η έγκριση του οποίου επισπεύσθηκε. Πάντως, μόλις διαπίστωσε πόσο σκληρή ήταν η πραγματικότητα, δεν απέδρασε. Πείσμωσε και θυσίασε μεγάλο μέρος από το πολιτικό του κεφάλαιο. Συχνά επιφυλάσσει για τον εαυτό του πρωτότυπους χαρακτηρισμούς. «Προτιμώ να είμαι ο Κυρηναίος που βοηθά να σηκωθεί ο Σταυρός», είπε το 2013. Σήμερα είναι πολλοί αυτοί που του λένε «λείπετε, βάλατε πλάτη και δεν το ξεχνάμε», αλλά ο ίδιος είναι πια πολύ επιφυλακτικός απέναντι στον τρόπο που λειτουργεί η κοινή γνώμη. Παρ’ όλα αυτά – και παρά το διαζύγιο με το ΠΑΣΟΚ το 2019–, παραμένει «νέος και ενθουσιώδης», αν κρίνει κανείς από τη συχνότητα των παρεμβάσεών του. Και από το χαρακτηριστικό «βενιζελικό χιούμορ», με το οποίο αλλάζει τη διάθεση όσων τον γνωρίζουν προσωπικά.

Ο κ. Βενιζέλος είναι ο ακαδημαϊκός που ως πολιτικός έχει επηρεάσει το ίδιο το μάθημά του, το Συνταγματικό Δίκαιο – και όχι μόνον ως εισηγητής της αναθεώρησης του 2001. Αντιστρόφως, είναι ένας από τους ελάχιστους πολιτικούς που η πολιτική δράση του εμπλουτίζεται από τη διαλεκτική και τους στοχασμούς γύρω από το Δίκαιο. Η οικονομία, η εξωτερική πολιτική, η συζήτηση για το μέλλον της Ευρώπης είναι εξίσου σημαντικά αντικείμενα για αυτόν, αλλά το Συνταγματικό Δίκαιο είναι η «τέχνη» του.

Οι πρώτες «αμαρτίες»

Ο Ευάγγελος Βενιζέλος ισορροπεί μεταξύ νομικής και πολιτικής επί 40 χρόνια. Το 1982, στην Ολομέλεια του ΣΤΕ, που αποτελούνταν από 45 δικαστές, ακούστηκαν τα επιχειρήματα ενός 25χρονου καθηγητή που είχε αναλάβει την υπεράσπιση της συνταγματικότητας του νόμου-πλαισίου του ΠΑΣΟΚ για τα ΑΕΙ. Αυτή ήταν η πρώτη νεανική επιστημονική «αμαρτία» του. Για πολλούς ο νόμος-πλαίσιο έδωσε τα κλειδιά των πανεπιστημίων στις φοιτητικές παρατάξεις. Ο κ. Βενιζέλος τονίζει ότι μιλάμε για τις προθέσεις και τα δεδομένα του 1982 και όχι για την παραφθορά του νόμου και αντιτείνει ότι ο νόμος-πλαίσιο ευνόησε την έρευνα.

Η έρευνα τον απασχολεί έντονα. Γιος δικηγόρου και εγγονός ιερέα, άρχισε να κινεί την προσοχή των παροικούντων την Ιερουσαλήμ χάρη (και) σε μια πρόβλεψη που έκανε στις αρχές της δεκαετίας του 1980. Εγραψε ότι το Σύνταγμα του 1975 εμπεριέχει μια ισχυρή σύγκρουση μεταξύ της ιδιότητας του Προέδρου της Δημοκρατίας και του πρωθυπουργού και ότι η σύγκρουση αυτή θα εκφραστεί με ρήξη και αναθεώρηση του Συντάγματος. Πράγματι, το 1985 η πρόβλεψη επαληθεύτηκε, καθώς επήλθε αιφνίδια ρήξη Παπανδρέου - Καραμανλή, που οδήγησε σε αναθεώρηση του Συντάγματος.

Ο Καραμανλής παραιτήθηκε πριν από τη λήξη της προεδρικής θητείας του και τον αντικατέστησε ο πρόεδρος της Βουλής Γιάννης Αλευράς. Ο Αλευράς ήταν βουλευτής του ΠΑΣΟΚ και το συνταγματικό ερώτημα ήταν αν, ως υπηρεσιακός Πρόεδρος της Δημοκρατίας, θα μπορούσε να ψηφίσει ως βουλευτής στην ψηφοφορία για την εκλογή του Χρήστου Σαρτζετάκη που είχε προτείνει το ΠΑΣΟΚ ως επόμενο Πρόεδρο της Δημοκρατίας. Ο συνταγματολόγος Αριστόβουλος Μάνεσης, πρόεδρος της επιστημονικής επιτροπής της Βουλής και καθηγητής του κ. Βενιζέλου στο ΑΠΘ τη δεκαετία του ’70, αποφάνθηκε πως όχι. Ο κ. Βενιζέλος υποστήριξε το αντίθετο με τη λογική ότι η Βουλή που θα εξέλεγε Πρόεδρο δεν θα μπορούσε να έχει 299 βουλευτές και ότι η ερμηνεία του Συντάγματος δεν μπορεί να οδηγεί σε αλλοίωση των κοινοβουλευτικών συσχετισμών. Η σύγκρουση των δύο πήρε δημόσια διάσταση με μελέτες στο «Νομικό Βήμα» που ακόμα μνημονεύονται. Ο κ. Σαρτζετάκης εξελέγη με 180 βουλευτές. Χωρίς την «ψήφο Αλευρά» δεν θα είχε εκλεγεί και θα προκηρύσσονταν πρόωρες εκλογές που θα μπορούσαν να εξελιχθούν σε δημοψήφισμα για τον Καραμανλή.

Ως πολιτικός έχει επηρεάσει το ίδιο το μάθημά του, το Συνταγματικό Δίκαιο – και όχι μόνον ως εισηγητής της αναθεώρησης του 2001.