Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ ePaper

Ο «δρ Ουάτσον» του Διαστήματος

Ενα κλασικό βιβλίο για την εξερεύνηση του σύμπαντος και την απάντηση υπαρξιακών ζητημάτων με ανάλαφρο τρόπο

Του ΗΛΙΑ ΜΑΓΚΛΙΝΗ

STANISLAW LEM Τα ημερολόγια των άστρων μτφρ. Γιώργος Τσακνιάς, εκδ. Ποταμός, σελ. 490

Ο Στάνισλαβ Λεμ, αυτός ο παράξενος Πολωνός με το ακόμα πιο αλλόκοτο χιούμορ, την ευρεία επιστημονική και τεχνολογική παιδεία και τη βαθιά ανησυχία ως προς τη θέση του ανθρώπου στο σύμπαν (in the Cosmos, θα έλεγαν οι αγγλόφωνοι), ανδρώθηκε καταμεσής του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου στη μαρτυρική Πολωνία. Αργότερα, υπέμεινε τη σοβιετική κομμουνιστική κατοχή και δικτατορία γράφοντας μερικά από τα πιο πρωτοποριακά βιβλία του περασμένου αιώνα.

Την εποχή που ο Λεμ ανοίγει τα συγγραφικά του φτερά, τέλη της δεκαετίας του ’40, πέρα από το Σιδηρούν Παραπέτασμα μεσουρανούν συγγραφείς όπως ο Βρετανός Αρθουρ Κλαρκ και οι Αμερικανοί Ρόμπερτ Χένλαϊν, Ισαάκ Ασίμοφ, Πόουλ Αντερσον και Ρέι Μπράντμπερι, όλοι γνήσιοι εκπρόσωποι του λεγόμενου «χρυσού αιώνα» της επιστημονικής φαντασίας.

Το πόσο διήρκεσε αυτή η εποχή αποτελεί θέμα συζήτησης. Υποτίθεται ότι οι απαρχές της βρίσκονται στα τέλη της δεκαετίας του ’30 και το κλείσιμό της λίγο μετά τη λήξη του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου, ωστόσο ορισμένοι ειδικοί επιμένουν ότι αυτή η χρυσή εποχή συνεχίστηκε και μέσα στη δεκαετία του ’50. Μάλλον έχουν δίκιο: μέσα σε αυτό το χρονικό διάστημα, πριν από την έκρηξη του λεγόμενου «νέου κύματος» της δεκαετίας του ’60, «έσκασαν μύτη» μεγαθήρια όπως ο Φίλιπ Ντικ, ο Ρίτσαρντ Μάθεσον και άλλοι. Την ίδια ακριβώς εποχή «πετιέται» στο σοβιετικό μπλοκ ο Λεμ.

Γεννημένος το 1921, με σπουδές Ιατρικής στο ενεργητικό του και δράση στην αντίσταση κατά των ναζί, ο Λεμ κυκλοφορεί το πρώτο του βιβλίο το 1946, για να ακολουθήσει μια ξέφρενη παραγωγικότητα, η οποία μέσα στη δεκαετία του ’60 ειδικά θα πάρει άλλες διαστάσεις, από τη σκοπιά της δυναμικής της φαντασίας του.

Το 1961 εκδίδει το πιο γνωστό του έργο, το μυθιστόρημα «Σολάρις», όπου στοχάζεται πάνω στο θέμα της συνείδησης, με έναν πλανήτη ο οποίος... σκέφτεται. Για την ακρίβεια, ο μυστηριώδης, παχύρρευστος ωκεανός που καλύπτει τον πλανήτη Σολάρις έχει τον τρόπο να διεισδύει στο ασυνείδητο των κοιμισμένων γήινων επισκεπτών του και να αναπαράγει μορφές και πρόσωπα που ισοδυναμούν με προσωπικά, μύχια φαντάσματα του παρελθόντος τους.

Οπως και με τις ολογραμματικές προβολές πάνω στο μοναχικό νησί της «Εφεύρεσης του Μορέλ», του αριστουργήματος του Αντόλφο Μπιόι Καζάρες (φίλος και συνεργάτης του Μπόρχες), το ερώτημα που γεννιέται είναι: πώς μπορούμε να προσλάβουμε αυτά τα πρόσωπα; Ως ανθρώπους; Δείχνουν να έχουν συνείδηση και μνήμη –αλλά είναι αποκυήματα του ασυνειδήτου των κοσμοναυτών πάνω στον διαστημικό σταθμό του Σολάρις–, άρα; Τι είναι αυτό που κάνει τον άνθρωπο άνθρωπο; Η συνείδηση; Και πώς ορίζεται αυτή;

Δεν αναφέρθηκα τυχαία στον Καζάρες και στον Μπόρχες: ο Λεμ έχει πολλά κοινά στοιχεία με αυτούς τους συγγραφείς, ειδικά στα «Ημερολόγια των άστρων», που προηγήθηκαν του «Σολάρις» κατά τέσσερα χρόνια. Οπως υπάρχουν κοινά στοιχεία και με τον Ρέι Μπράντμπερι των «Χρονικών του Αρη» και του «Εικονογραφημένου ανθρώπου», αλλά και με τον μέγα Φίλιπ Ντικ. Και με κάποιον ακόμα, που και αυτός εξελίσσεται άγρια και υπέροχα μέσα στη δεκαετία του ’60: τον Ιταλο Καλβίνο, κυρίως των απολαυστικών «Κοσμοκωμικών».

Τι είναι λοιπόν τα «Ημερολόγια των άστρων»; Σειρά αφηγήσεων του Ιον Τίχι, εξερευνητή του Διαστήματος, ο οποίος, όπως εύστοχα γράφει ο μεταφραστής του βιβλίου Γιώργος Τσακνιάς, είναι «ένας δόκτωρ Ουάτσον χωρίς τον Σέρλοκ Χολμς του, κάπως αργόστροφος αλλά και ικανός», ο οποίος συναντά άλλες εκδοχές του εαυτού του μέσα σε ένα χωροχρονικό κουλουβάχατο, αντιμετωπίζει ρομπότ και εξωγήινους κλώνους και γενικώς βιώνει μερικές απίστευτες περιπέτειες. Στη (δήθεν) εισαγωγή του (δήθεν) αστροζωολόγου καθηγητή Ταρατόγκα αναφέρονται οι διαδεδομένες φήμες πως ο Ιον Τίχι δεν υπάρχει και ότι οι ιστορίες του γράφτηκαν από μια συσκευή που ονομάζεται «Λεμ»...

Ο ανάλαφρος, συχνά κωμικός και οπωσδήποτε σατιρικός τόνος στις ιστορίες αυτές είναι κυρίαρχος. Οι κομμουνιστές πίστευαν πως έτσι γίνεται η σωστή σάτιρα κατά του καπιταλισμού – μονάχα που ο Λεμ χρησιμοποιούσε τη σάτιρα (και) για να μπερδέψει τους λογοκριτές και για να στηλιτεύσει το καθεστώς.

Την ίδια στιγμή, τα υπαρξιακά ερωτήματα (πάνω στην ταυτότητα και στον χρόνο, στη φύση του χώρου, στις σχέσεις, στην αντίληψη, στην έννοια του πραγματικού, στη ρομποτική, ακόμα και θεολογικά ζητήματα) είναι κάτι παραπάνω από έντονα σε αυτά τα έξοχα διηγήματα. Αν μπορούσαμε να βρούμε έναν σύγχρονο συνεχιστή του Λεμ, θα λέγαμε πως αυτός είναι, με τον δικό του τρόπο, ο υπέροχος Τεντ Τσιανγκ της «Εκπνοής» (εκδ. Ικαρος).

Πρόταση: Διαβάστε τα «Ημερολόγια των άστρων» σε συνδυασμό με τα διηγήματα της «Εκπνοής» αλλά και των «Κοσμοκωμικών» (εκδ. Καστανιώτη) του Καλβίνο.

Ο Λεμ χρησιμοποιούσε τη σάτιρα (και) για να μπερδέψει τους λογοκριτές στη μεταπολεμική Πολωνία και για να στηλιτεύσει το καθεστώς.

ΤΈΧΝΕς & ΓΡΆµµΑΤΑ

el-gr

2021-09-19T07:00:00.0000000Z

2021-09-19T07:00:00.0000000Z

https://kathimerini.pressreader.com/article/282613150916702

Kathimerini Digital