O homo faber της καταστροφής

Ηκοινή συνείδηση αποτιμά θετικά τον κατασκευαστή άνθρωπο και τον τοποθετεί στην πηγή της ανθρώπινης δραστηριότητας. Και αυτή κρίνεται συνήθως θετικά, σαν να μην υπήρχαν σκοτεινές πλευρές στην ανθρώπινη δημιουργικότητα. Γενικά, το επίθετο faber πλάι στον άνθρωπο θεωρείται μία από τις σημαντικότερες ιδιότητες, αν όχι η σημαντικότερη, που αποδίδονται στους ανθρώπους. Ο άνθρωπος τεχνίτης είναι ένας από αυτούς που μας κάνουν περήφανους επειδή ανήκουμε στο ανθρώπινο είδος. Είναι όμως έτσι; Ή ακριβώς ο άνθρωπος, ανοίγοντας τον ασκό της γνώσης και των επινοήσεών του από τις εφαρμογές της, χάνει όχι μόνο το μέτρο, αλλά χρειάζεται να αντιληφθεί πως αντί να δημιουργεί καταστρέφει και βρίσκεται σε συνεχείς τροχιές καταστροφής;

Αυτό δεν έχει απλώς να κάνει με το γεγονός ότι δημιουργία και καταστροφή πάνε χέρι χέρι και η καταστροφή είναι συχνά προϋπόθεση της δημιουργίας, αλλά με το ότι η δημιουργία από ένα σημείο και μετά οδηγεί με σταθερά βήματα στην καταστροφή. Δεν πρόκειται απλώς για τον πίνακα ζωγραφικής που ο δημιουργός της τον καταστρέφει όταν επιμένει να εργάζεται επ’ αυτού πέραν ενός ορισμένου σημείου, όπως άλλωστε και ο ποιητής με το ποίημα. Είναι ότι κάθε δημιουργική ανθρώπινη δραστηριότητα, βγαίνοντας έξω από έναν κύκλο, μετατρέπεται από αμετροέπεια σε καταστροφή και αυτοκαταστροφή.

Κάθε φορά που η ανθρώπινη δραστηριότητα αποικούσε και αποικεί περιοχές του πλανήτη, οδηγεί μοιραία στην καταστροφή και υπονομεύει τον εαυτό της. Γεγονός που επιτρέπει πλέον να κυκλοφορούν σενάρια σχετικά με την αποίκηση νέων πλανητών στην προοπτική καταστροφής της Γης, καταστροφής η οποία κατά το πλείστον είναι προϊόν της ανθρώπινης δραστηριότητας.

Από την άναρχη αστική ανοικοδόμηση και τη συνεχή οικοδόμηση στα όρια του αστικού ιστού, οι σύγχρονες πόλεις με τα υποβαθμισμένα προάστια και τις παραγκουπόλεις-τέρατα, όλα συλλήβδην μοιάζουν με καρκινώματα στην επιφάνεια της Γης. Από την καταστροφή του φυσικού περιβάλλοντος, σε μικρή και μεγάλη κλίμακα, τουτέστιν την άλογη εκμετάλλευση της Γης με κάθε δυνατή έννοια του όρου, από την οικοδόμηση των νησιών εκεί όπου άλλοτε υπήρχαν μόνο σκίνα ή αμπέλια μέχρι τα εγκαταλελειμμένα πλέον βιομηχανικά «ερείπια» που εξακολουθούν να μαυρίζουν τον χώρο, οι άνθρωποι λειτουργούν ως απόλυτοι άρχοντες που πριονίζουν το κλαδί στο οποίο κάθονται. Σαν να μην υπάρχει πλέον ανθρώπινη δραστηριότητα που να μην αγγίζει και συχνά να υπερβαίνει τα όρια της ύβρεως.

Δεν είναι μόνον οι ερημωμένες πλέον περιοχές, όσο οι άλλοτε έρημες αλλά ζωντανές που ο άνθρωπος έχει βαλθεί να αποικήσει αγνοώντας οτιδήποτε δεν ακούει στη λέξη συμφέρον. Μόνο που αγνοεί συγχρόνως και το νόημα της λέξης αυτής. Ούτε το μαζί του «συν» ούτε η φορεία του «φέρω» τού επιτρέπουν να συνειδητοποιήσει ότι αυτό που τον φέρει οφείλει να το σεβαστεί και να μην το διαλύσει με την περιέργεια του νεοφώτιστου.

Από τη Μύκονο και τη Σαντορίνη ή τη Χαλκιδική έως την ασύδοτη εκμετάλλευση της γης και του νερού, με πισίνες πλάι στη θάλασσα και πάνω στα βουνά, και ενός περιβάλλοντος που για την Ελλάδα είναι εξαιρετικά πλούσιο, η ανθρώπινη δράση μετατρέπει τον κόσμο σε προϊόν, αγνοώντας ότι έτσι και η ίδια γίνεται ένα προϊόν προς πώληση: μαζί της οι ίδιοι οι άνθρωποι γίνονται «πραμάτεια», για να θυμηθούμε έναν χαρακτηρισμό του Γιώργου Σεφέρη.

«Ο θαλασσινός άνεμος κι η δροσιά της αυγής / υπάρχουν χωρίς να το ζητήσει κανείς». Ο στίχος αυτός, που τον γράφει ο Σεφέρης στο τέλος της ποιητικής πορείας του, λέει ένα από τα αυτονόητα που συνήθως λησμονούμε σχετικά με τις στοιχειώδεις και αφανείς προϋποθέσεις της ύπαρξής μας. Μόνο που ό,τι μέχρι χθες ήταν αυτονόητο, φαίνεται ότι δεν θα είναι πλέον. Και αυτό που δεν το ζήτησε κανείς αλλά είναι η βάση της ζωής μας απειλείται πια περισσότερο από κάθε τι από ό,τι πλέον ονομάζουμε κλιματική αλλαγή.

Δεν υπάρχει σωτηρία από την καταστροφική ορμή των κατασκευών του homo faber. Εκτός και αν βρεθούν κάποιοι σώφρονες που θα μπορέσουν να βάλουν έναν φραγμό στον δημιουργικό του οίστρο. Αυτόν που έχει βαλθεί να εξαντλήσει και να εξοντώσει την ίδια τη Γη, με την τρελή φαντασίωση ότι θα μπορέσει να αποικήσει το άδειο σύμπαν γύρω του σκεδάζοντας χώρο και χρόνο πέρα από κάθε ανθρώπινη δύναμη και δυνατότητα.

* Ο κ. Θανάσης Χατζόπουλος είναι ψυχίατρος - ψυχαναλυτής, ποιητής και συγγραφέας. Τελευταίο του βιβλίο: «Πανδημία και περιοριστικά μέτρα. Ο ψυχισμός απέναντι στον θάνατο και στους περιορισμούς του» (εκδ. Αρμός, 2021).

Κάθε φορά που η ανθρώπινη δραστηριότητα αποικούσε και αποικεί περιοχές του πλανήτη, οδηγεί μοιραία στην υπονόμευση του εαυτού της.