Σμύρνη 1922: η υπόλοιπη ξεχασμένη ιστορία

αλήθειες συχνά διαστρεβλώνονται ή ξεχνιούνται. Η Μικρασιατική Καταστροφή, τη δεκαετία του 1920, είναι μια τέτοια περίπτωση. Για δεκαετίες οι Τούρκοι ηγέτες ακολουθούσαν την πολιτική «η Τουρκία για τους Τούρκους», με μαζικές δολοφονίες και διωγμούς χριστιανών, με αποκορύφωμα την πυρπόληση της Σμύρνης τον Σεπτέμβριο του 1922. Οταν τελείωσαν, είχαν «δολοφονήσει άμεσα ή έμμεσα – μέσω στερήσεων και ασθενειών– περίπου 1,5 έως 2,5 εκατομμύρια χριστιανούς» (η 30ετής Γενοκτονία). Ενισχύοντας τη φρίκη, οι παγκόσμιες δυνάμεις αγνοούσαν τις γενοκτονίες και μάλιστα κάλυπταν τους Τούρκους όσο αυτές λάμβαναν χώρα.

Πολλές αλήθειες για αυτή τη φρικτή περίοδο έχουν ξεχαστεί, συμπεριλαμβανομένης ολόκληρης της ιστορίας της δραματικής διάσωσης των 300.000 προσφύγων που είχαν εγκλωβιστεί στις αποβάθρες της Σμύρνης. Πρόσφατες ταινίες («Ο παράδεισος φλέγεται» και «Ο άγνωστος σωτήρας») και βιβλία («Τα πλοία της συμπόνιας» και «Η μεγάλη φωτιά») εξυμνούν τον ρόλο του Εϊζα Τζένινγκς στη διάσωση των προσφύγων της Σμύρνης από τη μεγάλη προκυμαία της, όπου βιάζονταν, δολοφονούνταν και λιμοκτονούσαν. Ο Τζένινγκς αναγνωρίστηκε για το ανθρωπιστικό του έργο πριν από εκατό χρόνια. Στις 8 Ιουλίου του 1923 τον υποδέχθηκαν στις Ηνωμένες Πολιτείες με τίτλο στους New York Times: «Ο άνθρωπος που έσωσε 300.000 ζωές επιστρέφει»! Ωστόσο, δόθηκε τόση προσοχή στον Τζένινγκς που άλλοι σημαντικοί άνθρωποι και εξελίξεις παραβλέφθηκαν. Αλλοι ήρωες, όπως ο κυβερνήτης Χάλσεϊ Πάουελ και ο καπετάνιος Θεοφανίδης, οι οποίοι επίσης συνέβαλαν καθοριστικά στη διάσωση, δεν ήταν γνωστοί μέχρι πρόσφατα. Και κυρίως ξεχάστηκε το γεγονός ότι αυτοί οι ήρωες που βρίσκονταν επιτόπου στη Σμύρνη δεν θα μπορούσαν να κάνουν τίποτα μέχρι να δράσουν πρώτα άλλοι σε πολύ υψηλότερα επίπεδα.

Στα μέσα Σεπτεμβρίου, καθώς η φωτιά στη Σμύρνη έσβηνε και η μοίρα των προσφύγων κρεμόταν σε μια κλωστή, Τούρκοι, Βρετανοί, Ελληνες και Αμερικανοί ηγέτες συζητούσαν για το τι έπρεπε να κάνουν και ποιος θα το έκανε. Ο ναύαρχος Μαρκ Μπρίστολ, ύπατος αρμοστής των ΗΠΑ στην Τουρκία, δεν ήταν θετικός. Κάλυπτε τις τουρκικές θηριωδίες με ψεύτικες ειδήσεις και παραπληροφόρηση, με την ελπίδα να κερδίσει την τουρκική έγκριση για την αμερικανική πρόσβαση στο πετρέλαιο. Επίσης καθυστερούσε την παροχή βοήθειας στους πρόσφυγες, μη θέλοντας να εκνευρίσει τους Τούρκους. Οταν ο Κεμάλ απέρριψε τις εκκλήσεις των Συμμάχων για άδεια απομάκρυνσης των προσφύγων της Σμύρνης στις 18 Σεπτεμβρίου, οι Βρετανοί διαμαρτυρήθηκαν ότι η απόφασή του «ισοδυναμούσε με καταδίκη 250.000 ανθρώπων σε θάνατο». Βλέποντας ότι το είχε παρατραβήξει, ο Κεμάλ υποχώρησε και αντέστρεψε την απόφασή του την επόμενη ημέρα. Ο Μπρίστολ άλλαξε γρήγορα τη στάση του για να ταιριάξει με την απόφαση του Κεμάλ, ενημερώνοντας το υπουργείο Εξωτερικών την ίδια ημέρα ότι είχε αποφασίσει να «κατευθύνει τα αντιτορπιλικά μας να βοηθήσουν με κάθε δυνατό τρόπο» στην εκκένωση.

Ωστόσο, τόσο ο Κεμάλ όσο και ο Μπρίστολ έθεσαν όρους. Ο Κεμάλ θα επέτρεπε να αποχωρήσουν μόνο γυναικόπαιδα. Ολοι οι ενήλικοι άνδρες Οθωμανοί χριστιανοί θα εξακολουθούσαν να στέλνονται στο εσωτερικό για να πεθάνουν ή να χρησιμεύσουν ως σκλάβοι μέχρι να πεθάνουν. Επίσης, ο Κεμάλ έδωσε στους Συμμάχους περιθώριο λίγο μεγαλύτερο της μιας εβδομάδας, έως το τέλος του μήνα, ώστε να διευκολύνει την εθνοκάθαρσή του. Επειτα από αυτό, οι γυναίκες και τα παιδιά θα οδηγούνταν επίσης στον θάνατο στο εσωτερικό. Ο Μπρίστολ είχε και εκείνος όρους. Είπε στο υπουργείο Εξωτερικών ότι θα επέτρεπε στα αντιτορπιλικά του να βοηθήσουν στην εκκένωση μόνο αν το υπουργείο αποφάσιζε ότι δεν θα υπήρχε αμερικανική βοήθεια για τους πρόσφυγες στην Ελλάδα. Ο Αλεν Ντάλες, φίλος του Μπρίστολ που διηύθυνε τότε το Τμήμα Εγγύς Ανατολής του υπουργείου, συμφώνησε. Επειτα από διαμαρτυρίες του Τζορτζ Χόρτον, του Αμερικανού γενικού προξένου στη Σμύρνη, του επιτετραμμένου στην Αθήνα και άλλων, ο Ντάλες αναγκάστηκε να ανακαλέσει την απόφασή του και η αμερικανική βοήθεια κατέφθασε στην Ελλάδα.

Αυτές οι ενέργειες άνοιξαν τον δρόμο για τον Τζένινγκς και άλλους να οργανώσουν την ανέλκυση των πλοίων για τη διάσωση των προσφύγων. Η πρώτη ομάδα προσφύγων αναχώρησε με το ιταλικό ατμόπλοιο «Constantinopoli», στις 21 Σεπτεμβρίου, δύο ημέρες αφότου ο Κεμάλ υποχώρησε και ο Μπρίστολ ακολούθησε το παράδειγμά του. Τρεις ημέρες αργότερα, ο Τζένινγκς ξεκίνησε τη μεγάλης κλίμακας εκκένωση, πλέοντας στο λιμάνι της Σμύρνης με το «SS Ismini» και άλλα δεκατέσσερα ελληνικά πλοία. Αφού οι Τούρκοι λήστεψαν τους πρόσφυγες από όλα τους τα τιμαλφή, τους επέτρεψαν να επιβιβαστούν στα πλοία που τους περίμεναν για να τους μεταφέρουν στα ελληνικά νησιά. Σύντομα η διαδικασία επαναλήφθηκε και σε άλλα μικρασιατικά λιμάνια. Πολλές εκατοντάδες χιλιάδες άνθρωποι έφθασαν στο άσυλο της Ελλάδας, της μόνης χώρας που τους δεχόταν.

Αυτή είναι, όπως λέγεται, «η υπόλοιπη ιστορία»! Δεν μειώνει τις ηρωικές προσπάθειες του Τζένινγκς και των άλλων, αλλά τις θέτει σε ένα πλαίσιο. Δείχνει ακόμη περισσότερο την επιρροή ατόμων με καθοριστική θέση, τότε που η γραφειοκρατία ήταν πολύ λιγότερη. Τα γεγονότα θα μπορούσαν να είχαν εξελιχθεί πολύ διαφορετικά –πολύ καλύτερα, αλλά και πολύ χειρότερα–, ανάλογα με τις προσπάθειες κάποιων βασικών αξιωματούχων τόσο σε ανώτερες κυβερνητικές θέσεις όσο και στο πεδίο των γεγονότων στη Σμύρνη.

Οι πρωταγωνιστές και το παρασκήνιο της δραματικής διάσωσης των 300.000 προσφύγων που είχαν εγκλωβιστεί στις αποβάθρες της Σμύρνης.

* Η κ. Ισμήνη Λαμπ είναι διευθύντρια του Προγράμματος Νεοελληνικών Σπουδών στο Πανεπιστήμιο Georgetown. Η βιογραφία του Τζορτζ Χόρτον, την οποία συνέγραψε, με τίτλο «The Gentle American», διατίθεται από τις εκδόσεις Gorgias Press και από τον εκδοτικό εταίρο της Gorgias, De Gruyter, σε έκδοση ebook.