Το ’21 στην Πινακοθήκη

Δύο διαφορετικές αλλά συγγενείς εκθέσεις παρουσιάζονται αυτές τις μέρες στην Εθνική Πινακοθήκη. Πρόκειται για τα διάσημα σχέδια του Καρλ Κρατσάιζεν με τις μορφές των οπλαρχηγών της Ελληνικής Επανάστασης που φιλοτέχνησε ο Βαυαρός αξιωματικός το 1826. Δύο αιώνες μετά, ο εικαστικός Ζαχαρίας Αρβανίτης, με έμπνευση από τον Κρατσάιζεν, χάραξε τις μορφές των ηρώων σε ξύλο, αποδίδοντας τα γνώριμα πρόσωπα με νέο τρόπο.

Θα τα δείτε αναρτημένα στην ισόγεια μεγάλη αίθουσα της Εθνικής Πινακοθήκης: Είναι μικρά χαρτιά, ταλαιπωρημένα από τον χρόνο. Εχουν περάσει, βλέπετε, περίπου 200 χρόνια από τότε που ο Καρλ Κρατσάιζεν τα κουβαλούσε μεταξύ της πατρίδας του, της Βαυαρίας, και της εξεγερμένης Ελλάδας. Απεικονίζουν δε τους οπλαρχηγούς του επαναστατικού αγώνα, που ο υπολοχαγός και ερασιτέχνης ζωγράφος κατάφερε να συναντήσει το 1826 και το 1827 στο Ναύπλιο, στην Αίγινα, στον Πόρο, στον Δαμαλά (δηλαδή την Τροιζήνα). Τους σχεδίασε έναν έναν και τους ζήτησε να υπογράψουν τα πορτρέτα τους.

Ο Κολοκοτρώνης έχει μόλις αφήσει μια βιαστική, μισή υπογραφή. Αντίθετα, ο Νικηταράς είναι καλλιγράφος. Ο Τομπάζης γράφει με λατινικά στοιχεία. Ο Νικόδημος φανερώνει και την ιδιότητά του: πυρπολιτής - με «ι». Και ο Καραϊσκάκης δεν υπογράφει καθόλου. Τον πρόλαβε ο θάνατος και το πορτρέτο του δεν τελείωσε ποτέ.

Παρατηρείς αυτά τα μικρά χαρτιά και μένεις γοητευμένος από την απλότητα και τη φυσικότητα των πορτρέτων, που απαθανατίζουν τους πολέμαρχους με την κούραση των χρόνων και προπαντός του αγώνα που τους είχε καταβάλει.

Ιδιαίτερη σημασία έχει και η εποχή στην οποία φιλοτεχνήθηκαν: «Το Μεσολόγγι είχε πέσει. Ο Ιμπραήμ αλώνιζε τη ρημαγμένη χώρα», έγραφε ο συγγραφέας και ιστορικός της τέχνης Παντελής Πρεβελάκης. «Οι Ελληνες αρχηγοί σπαράσσονταν από τις εμφύλιες έριδες. Ο λαός είχε απαυδήσει. Κανένας δεν μπορούσε να προβλέψη την αίσια τροπή που θα έπαιρναν τα ελληνικά πράγματα με τη Ναυμαχία του Ναυαρίνου. Το κλίμα αυτό της αγωνίας διακρίνεται στην έκφραση των προσώπων».

Επιστρέφοντας το 1827 στο Μόναχο, ο Κρατσάιζεν έδωσε τα σχέδια να λιθογραφηθούν. Ετσι δημιουργήθηκαν οι εξιδανικευμένες μορφές, που βλέπαμε στα σχολικά βιβλία. «Η λιθογραφία δεν ήτο δυνατόν παρά να δώση στα σχέδια του Κρατσάιζεν την σημαντικήν υπερβολήν που δεν έχουν εις το πρωτότυπον», επεσήμαινε εκατό χρόνια μετά ο σημαντικός διανοητής και συγγραφέας της εποχής, αλλά και διευθυντής, τότε, της Πινακοθήκης, Ζαχαρίας Παπαντωνίου.

Και να γιατί: «Διότι η λιθογραφία απέδωκε την κοινήν γνώμην της Ευρώπης. Με τας πολλάς φωτοσκιάσεις και τας διακοσμήσεις, με την πολλήν χρήσιν των τόνων, με το “ατμώδες” και το κάπως φαντασμαγορικόν –χαρακτηριστικά όλα της ρομαντικής αυτής τέχνης που εγεννήθη εις τας αρχάς του 19ου αιώνος– η λιθογραφία μας έδωσε τους ήρωας μέσα εις την ελαφράν εκείνην ομίχλην εις την οποίαν τους έβλεπεν η κοινή φαντασία».

Οι λιθογραφίες αυτές –και όχι τα αυθεντικά σχέδια– στήριξαν την εικόνα που επεδίωκε το νεοσύστατο ελληνικό κράτος. Πολύ περισσότερο, το έκαναν άλλα σημαντικά έργα, ιδίως του Γεωργίου Μαργαρίτη και του Θεοδώρου Βρυζάκη. Γιος αγωνιστή, που απαγχονίστηκε από τους Τούρκους όταν κηρύχθηκε η επανάσταση, ο Βρυζάκης εστάλη μετά την απελευθέρωση από τον Οθωνα να σπουδάσει στο Μόναχο. Τα έργα του επεδίωκαν να αξιοποιηθούν ιδεολογικά από το νεοσύστατο κράτος.

Να, όμως, και ένα σπουδαίο έργο που δεν ήταν υποταγμένο σ’ αυτούς τους σκοπούς: Στην «Αποθέωση του Αθανασίου Διάκου», ο Κωνσταντίνος Παρθένης συνδύασε από τη βυζαντινή εικονογραφία έως την κυβιστική τεχνοτροπία. Αυτό και αν ήταν επανάσταση.