Απεικόνιση του ψυχικού μεγαλείου

Ο Ζαχαρίας Αρβανίτης, μαθητής του Γιάννη Μόραλη, εικαστικός με βαθιά σύνδεση στην Ιστορία και στον τόπο, ξεδιπλώνει μια σειρά από προσωπογραφίες ηρώων του 1821 στην Εθνική Πινακοθήκη, όπου τις έχει δωρήσει. Θα βρίσκονται για λίγο ακόμη καιρό σε κοινή θέα (έως τις 30 Απριλίου) και αυτές τις ημέρες, λόγω εθνικής επετείου, προκαλούν εκ νέου το βλέμμα μας.

Είναι μια ειδική έκθεση που συνθέτει σε μία αδιατάρακτη ενότητα τα έργα του Ζαχαρία Αρβανίτη, χαραγμένα σε τεχνητό ξύλο, έργα ψυχικού μεγαλείου και εικαστικής πυκνότητας. Αυτές οι «Μεγαλογραφίες» των Αγωνιστών, όπως τις είχε αποκαλέσει η Μαρίνα Λαμπράκη-πλάκα για να υπογραμμίσει το ηθικό σθένος των ηρώων, αντλούν έμπνευση από τα σχέδια του Καρλ Κρατσάιζεν και άλλων Φιλελλήνων, αλλά στην προκειμένη περίπτωση μετουσιώνονται σε κόγχες ιερότητας. Είναι περισσότερο ψυχογραφήματα παρά απεικονίσεις. Ο Ζαχαρίας Αρβανίτης με τον σιωπηρό αλλά εύγλωττο κόσμο του, ταράζει το εθνικό υποσυνείδητο δίνοντας άμεση υπόσταση σε εξιδανικευμένες μορφές, ανασκάπτοντας ένα υπέδαφος γονιμοποιημένο από συνεκτικές αφηγήσεις.

Οι μορφές του Ζαχαρία Αρβανίτη αποτελούν μια μεγάλη ενότητα (δεν παρουσιάζονται όλες στην έκθεση) και σε διαστάσεις 108 x 80 εκ. Συνθέτουν μια αρχετυπική μυθολογία. «Και με έκπληξη ανακαλύπτει κανείς μια “αρχιτεκτονική της κόμης” που δεν είχε υποπτευθεί, τώρα που τα γνωστά φέσια ή μαντίλια έχουν αφαιρεθεί», γράφει η επιμελήτρια της έκθεσης, Κατερίνα Ταβαντζή. «Ανατρέχοντας σε ποικίλες ιστορικές πηγές προκειμένου να αποκαταστήσει με κάθε δυνατή ακρίβεια το σχήμα ενός κρανίου ή την πιθανή ύπαρξη μαλλιών στα μέχρι πρότινος κρυμμένα μέρη του, αναζητώντας μια ισορροπία κόμης-προσώπου, ο καλλιτέχνης καταφέρνει να περιγράψει με έναν εντυπωσιακά καινούργιο τρόπο πρόσωπα γνώριμα αλλά που ανακαλύπτει κανείς ξανά μέσα από μια απροσδόκητη συνάντηση μαζί τους».

Και πράγματι, ο Ζαχαρίας Αρβανίτης ενώ εικονοποιεί ένα προσωπικό ηρώο, ανατρέπει συμβατικές εικόνες. Ψυχογραφεί. Γεννά αποκλίσεις που γίνονται δεκτές σχεδόν ανακουφιστικά. «Το ενδιαφέρον του Ζαχαρία Αρβανίτη για τους αγωνιστές του 1821 ανάγεται στα φοιτητικά του χρόνια όταν ο καθηγητής του, γλύπτης Θεόδωρος Παπαγιάννης του είχε ζητήσει να ποζάρει για τον ανδριάντα του οπλαρχηγού Αγγελή Γοβιού», σχολιάζει ο αρχιτέκτων Βαγγέλης Σαΐτης, που γνωρίζει το έργο του Ζαχαρία Αρβανίτη. Επισημαίνει ότι η προσέγγιση σε αυτές τις μορφές γίνεται «με την ιερότητα ενός αγιογράφου».

Σεμνός και ουσιαστικός, ο Ζαχαρίας Αρβανίτης ανελκύει τους ήρωες και τους καθιστά συνοδοιπόρους χωρίς να χάνουν την αχλύ του μύθου.