Τα ανθρώπινα δικαιώματα υπό διαρκή αμφισβήτηση

Μελέτη των Λακρουά και Πρανσέρ

ΖΙΣΤΙΝ ΛΑΚΡΟΥΑ

ΖΑΝ-ΙΒ ΠΡΑΝΣΈΡ

«Τα ανθρώπινα δικαιώματα είναι, άραγε, μόνο για τους αφελείς;»

εκδ. Πόλις

μτφρ. Δημήτρης Τσαραπατσάνης

σελ. 144

Ο τίτλος του βιβλίου των Ζιστίν Λακρουά και Ζαν-ιβ Πρανσέρ είναι αναμφίλεκτα ευφάνταστος, υπόρρητα αιχμηρός και ταυτόχρονα ανοικτός προς συζήτηση. Τα ερωτήματα, άλλωστε, από τη φύση τους –ακόμη κι όταν μοιάζουν ρητορικά– προβληματίζουν, προκαλούν και την ίδια στιγμή προσκαλούν και προτρέπουν.

Προτού ωστόσο καταπιαστούμε με την απάντηση που δίνουν σε αυτό το ερώτημα οι καθηγητές στο Τμήμα Πολιτικής Επιστήμης του Ελεύθερου Πανεπιστημίου των Βρυξελλών και μέλη της συντακτικής επιτροπής του περιοδικού Esprit, θα ήταν ίσως σκόπιμο να ξεκινήσουμε από εκεί όπου – υπό όρους– όλα άρχισαν.

Βρισκόμαστε στο Παρίσι, χειμώνας του 1948. Η Ευρώπη μετράει ακόμη τις πληγές της, υλικές και μη, απ’ τον μεγάλο πόλεμο. Προσπαθεί να αφήσει πίσω την οδύνη, την καταστροφή, τα συντρίμμια, τους θανάτους από τις μάχες, αλλά και το Ολοκαύτωμα, ήτοι τα έξι εκατομμύρια Εβραίων και τα περίπου πέντε ακόμη των Ρομά, των ομοφυλόφιλων, των ιερέων, των ανθρώπων με αναπηρίες, κι άλλων πολλών που στοχοποίησαν και εξολόθρευσαν οι ναζί.

Επειτα από πολύμηνες διαπραγματεύσεις και συνεδριάσεις, στις 10 Δεκεμβρίου του ίδιου έτους, η Γενική Συνέλευση του Οργανισμού Ηνωμένων Εθνών υιοθετεί την οικουμενική διακήρυξη για τα ανθρώπινα δικαιώματα. Το ανθρώπινο πνεύμα επιτυγχάνει ένα τεράστιο βήμα στην ηθική του εξέλιξη. Το κείμενο συμπεριλαμβάνει 30 άρθρα, μεταφράζεται σε 500 γλώσσες και αξιοποιείται ως βάση για 70 συνθήκες.

Εφεξής, ο κάθε άνθρωπος, ανεξαρτήτως φυλής, χρώματος, φύλου, γλώσσας, θρησκείας, εθνικότητας, τόπου γέννησης, κοινωνικής τάξης, πολιτικής, θρησκευτικής ή άλλης πεποίθησης, διαθέτει αναφαίρετους τίτλους προστασίας. Είναι πλέον θωρακισμένος απέναντι στην πιθανή καταπίεση των υπολοίπων, την αυθαιρεσία της εξουσίας, αλλά και τις αξιώσεις κάθε θεσπισμένης μορφής κυριαρχίας.

Παρά την κριτική που τους ασκήθηκε (από κομμουνιστές, μεταμοντέρνους, ακροδεξιούς, κ.λπ.) τα Ανθρώπινα Δικαιώματα λειτούργησαν ως «έσχατη ηθική και νομιμοποιητική αρχή». Υπήρξαν για δεκαετίες το κοινό σημείο «πολιτικής (και) ηθικής αναφοράς», τουλάχιστον για τη φιλελεύθερη Δύση.

Σήμερα όμως τα δεδομένα και οι συνθήκες δεν είναι πια τα ίδια. Στους ρευστούς καιρούς των δύσθυμων δημοκρατιών μας, τα ανθρώπινα δικαιώματα ακολουθούν την τύχη κάθε αξίωσης καθολικότητας (όπως, αλήθεια, πρόοδος, ελπίδα, πατρίδα, δημοκρατία, ελευθερία, ισότητα, κ.λπ.). Τίθενται δηλαδή de facto υπό αμφισβήτηση, αν όχι απειλούνται ανοιχτά.

Πιο συγκεκριμένα, δεν είναι λίγοι εκείνοι που θεωρούν τα ανθρώπινα δικαιώματα (κι αυτό που αποκαλούμε –μάλλον υποτιμητικά– δικαιωματισμό) την αιτία μιας σειράς κοινωνικών και πολιτικών δεινών. Τα συνδέουν άμεσα με την επέλαση ενός στενόμυαλου ηδονισμού και κοντόθωρου ατομικισμού, τη ραγδαία υποβάθμιση της δημοκρατικής κοινωνικότητας και τη ριζική διάβρωση της αλληλεγγύης, καθώς και την επέκταση του βασιλείου της αγοράς και την καταστρατήγηση της κοινωνικής δικαιοσύνης.

Σε αυτό το πλαίσιο, οι Λακρουά και Πρανσέρ αποφασίζουν να αντεπιτεθούν. Ο στόχος τους: να αρθρώσουν μία ισχυρή επιχειρηματολογία υπέρ των ανθρώπινων δικαιωμάτων, διασώζοντάς τα από αυτή την ανηλεή και πολυμέτωπη επίθεση.

Το εγχείρημα δεν είναι εύκολο. Αφενός διότι εκείνοι που ασκούν κριτική στα ανθρώπινα δικαιώματα δεν είναι οι συνήθεις ύποπτοι, αλλά διανοούμενοι που υπερασπίζονται τη δημοκρατία, τόσο από την Αριστερά, όσο κι από τη Δεξιά. Αφετέρου, επειδή το ζήτημα είναι δύσβατο και πολυεπίπεδο, εφόσον σχετίζεται με ένα πλέγμα από ηθικά, πολιτικά, κοινωνικά και νομικά διακυβεύματα.

Συγκερασμός αξιώσεων

Οι δύο στοχαστές αποδύονται σε μία κοπιώδη προσπάθεια συγκερασμού αξιώσεων που γεννούν αναμφίβολα εντάσεις. Θέλουν να θεμελιώσουν την ηθική προτεραιότητα των ατόμων, αλλά και την ίδια στιγμή να τα εντάξουν σε ένα πλαίσιο αποδοχής της ηθικής ισχύος κοινωνικών αξιώσεων. Σε αυτή την απόπειρα ερανίζονται ιδέες στοχαστών όπως των Τζον Στιούαρτ Μιλ, Τζον Ρολς, Κορνήλιου Καστοριάδη, Ρουσό, Καντ και Ζαν Ζορές.

Παρ’ όλα αυτά, τη μεγαλύτερη επίδραση στη συλλογιστική τους την ασκεί η σκέψη του Κλοντ Λεφόρ. Οι Λακρουά και Πρανσέρ αποδέχονται όπως και εκείνος τις εγγενείς αντινομίες, αλλά και τις εντάσεις που προκύπτουν εντός της δημοκρατίας και επιχειρούν, ακολουθώντας τα ίδια μονοπάτια συλλογισμού, να την περισώσουν από τον ολοκληρωτισμό.

Σε αυτό το πλαίσιο και σε διαμετρική αντίθεση με τους κατήγορους του δικαιωματισμού, οι δύο στοχαστές επιμένουν ότι τα ανθρώπινα δικαιώματα δεν μπορούν να διαχωριστούν από τη δημοκρατία. Πιο συγκεκριμένα, για τους Λακρουά και Πρανσέρ, αποτελούν στοιχείο απαραίτητο για την ορθή λειτουργία της, διαθέτοντας πολιτικό χαρακτήρα και χειραφετητική δύναμη. Με άλλα λόγια, η αυτονομία, η πολιτική ελευθερία και το κράτος δικαίου προϋποθέτουν τον σεβασμό των Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων.

Ως εκ τούτου, είναι «καιρός να πάψουμε να κατηγορούμε την ιδεολογία των ανθρωπίνων δικαιωμάτων για όλα τα δεινά που μαστίζουν τις κοινωνίες μας». Τα ανθρώπινα δικαιώματα δεν καλομαθαίνουν τους πολίτες, δεν τους κάνουν εγωιστές ή αγενείς ή λιγότερο πολιτικά ενεργούς, ούτε δυσχεραίνουν τη λειτουργία των δημοκρατιών μας. Υπάρχουν εξάλλου μυριάδες άλλες αιτίες που φροντίζουν για αυτό.

Ας συγκεφαλαιώσουμε, εδώ. Ακόμη κι αν δεν συμφωνούμε σε όλα με τους δύο Γάλλους στοχαστές, αποδεχόμενοι ίσως μέρος μόνον των ενστάσεών τους ή της έντασης στο επίπεδο των αξιώσεών τους, η συζήτηση γύρω από τα ανθρώπινα δικαιώματα οφείλει να συνεχιστεί. Δεν πρέπει να θυσιάσουμε αυτή την τεράστια κατάκτηση του ανθρώπινου πνεύματος. Αρκεί να θυμηθούμε το πλήθος των αυταρχικών ηγετών (βλέπε Ερντογάν, Ορμπαν, Τραμπ, Μπολσονάρο), ώστε να καταστεί σαφές ότι εβδομήντα πέντε σχεδόν χρόνια μετά τη διακήρυξή τους, τα ανθρώπινα δικαιώματα τα έχουμε ανάγκη περισσότερο από ποτέ. Ας μη γινόμαστε, λοιπόν, τόσο αφελείς.

Οι δύο στοχαστές αποδύονται σε μία κοπιώδη προσπάθεια συγκερασμού αξιώσεων που γεννούν αναμφίβολα εντάσεις.